Η ιστορική Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σπηλιάς Αγράφων υπάγεται στην πνευματική δικαιοδοσία της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλώτιδος και Φαναριοφερσάλων στο Νομό Καρδίτσας.
Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά μνημεία στον ελλαδικό χώρο, για τους ναούς της, την εκκλησιαστική, εθνική και πολιτιστική προσφορά της, για τη γεωγραφική της θέση, αλλά-κυρίως-για την φήμη της στην περιοχή της Θεσσαλίας και όχι μόνο. Θεωρείται ένα από τα στολίδια της περιοχής των Αγράφων και κατέχει ως αδαπάνητο θησαυρό της, την Θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, η οποία κατά την Παράδοση είναι ευλογημένο έργο του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Λουκά.
Μόλις ο προσκυνητής επισκέπτης πατήσει το πόδι του κυριεύεται άθελα του από το πρωτοφανές θρησκευτικό δέος. Το μοναστήρι κτισμένο σε μια προεξοχή του βράχου σε υψόμετρο 880 μέτρων, περιτριγυρισμένο με κτίσματα μοιάζει σαν αετοφωλιά. Κάτω κυλάνε ήσυχα τα κρυστάλλινα νερά του ποταμού.
Στο χώρο του μοναστηριού δεσπόζουν δύο εκκλησίες και γύρω τους υπάρχουν κελιά. Η μικρότερη και παλαιότερη ιδρύθηκε το 1064 όπως αναγράφεται στο χειρόγραφο βιβλίο που ονομάζεται “ιερά πλάξ” που διατηρεί την αρχαία παράδοση σχετικά με την εικόνα και το μοναστήρι και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, τοιχογραφήθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα.
Η μεγαλύτερη οικοδομήθηκε το 1736 όπως γράφει η επιγραφή έξω από την πόρτα που σήμερα δεν διαβάζεται <<Ανοικοδομήθη ο θείος και ιερός Ναός της Θεοτόκου (Ζωοδόχου Πηγής) εν έτει αψτς (1736) μηνί Απριλίω | (10) τη συνδρομή Παρθενίου Ιερομονάχου, Παπαϊωνά, Παπα-Γαβριήλ και Παπανανία>> στην μεγάλη εκκλησία σώζονται πολλές αγιογραφίες που προκαλούν το θαυμασμό για τη βυζαντινή τους τεχνοτροπία.
Στο Νάρθηκα στον κυρίως Ναό και στο Ιερό έχει αποτυπωθεί με τις διαφορές αγιογραφίες όλη η ζωή και η ιστορία της εκκλησίας. Καθώς ο προσκυνητής βρίσκεται μπροστά στο ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο κυριεύεται από απορία και θαυμασμό, η επιγραφή πάνω δεξιά γράφει για το τέμπλο << Έν έτει αψοθ (1779) εκαλλωπίσθη ο θείος και περίφημος τέμπλος δι εξόδων κόπου τε και μόχθου του Πανοσιωτάτου ηγουμένου Γαβριήλ ιερομονάχου και των ανωτέρω μνημονευομένων ιερομονάχων της μονής, αρχιερατεύοντος κ. Μακαρίου. Ετελειοποιήθη εν μηνί Αυγούστω κγ (23) δια χειρός Γεωργίου και Ιωάννου>>.
Το προαύλιο του μοναστηριού πλακοστρωμένο παντού πέτρινα πεζούλια για να ξεκουράζονται οι προσκυνητές. Περνώντας στον ιερό χώρο και στο εσωτερικό της εκκλησίας φαντάζει η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Στη Δεσποτική εικόνα του Χριστού ως Μεγάλου Αρχιερέως, υπάρχει η επιγραφή: «Ελάχιστος Θεόδωρος αγιογράφος από την Μεγαλοβλαχίαν εκ κώμης Βουκουρέστι, Έτει ΑΨΛΖ»
Με ιδιαίτερη εύνοια η Μεγαλόχαρη διάλεξε για κατοικία της τα χώματα της Αργιθέας σκαρφαλωμένη στο βράχο, είναι η ανίκητη ελπίδα για πολλούς ανθρώπους. Έτσι κάθε καλοκαίρι και ιδίως το Δεκαπενταύγουστο πλημμυρίζει από χιλιάδες προσκυνητές.
Από την ποίηση του Παπαχαράλαμπου Κορλού για την Παναγία Σπηλιώτισσα που αναφέρεται στη μεταφορά της θαυματουργής εικόνας κατά τους χειμερινούς μήνες στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Καραϊσκάκη.
Περνάει η Παναγία η Σπηλιώτισσα
Λυγίστε δένδρων κορυφές
Περνάει η Παναγία
Λυγίστε ανθρώπων οι καρδιές.
Γεμιστε ευθυμία
Έρχεται η Μεγαλόχαρη,
Η του Θεού μητέρα,
Περνάει τα ψηλά βουνά
Φθάνει στην Αργιθέα.
